Mahfi Eğilmez – 10.07.2018
Para Arzı
Para arzı, bir ekonomide bir dönemde piyasada bulunan para stokuna verilen addır. M harfiyle gösterilir. Bu kavram emisyon hacminden büyüktür, içinde emisyon yani dolaşımdaki banknotlar ve madeni paralara ek olarak başka satınalma araçları da vardır.
Para arzının çeşitli şekillerde ölçülmesi mümkündür. Bu ölçümler genellikle iki grupta toplanır; dar para arzı ve geniş para arzı.
Dar Para Arzı
Dar para arzı iki şekilde ölçülür: M0 ve M1.
M0, en dar anlamdaki para arzıdır. TCMB tarafından dolaşıma çıkarılmış banknotlarla (emisyon hacmi), Darphane tarafından dolaşıma çıkarılmış madeni paranın toplamından bankaların kasalarında bulunan nakit paranın düşülmesiyle bulunan toplamı gösterir. M0 = (Dolaşımdaki Banknotlar + Madeni Paralar) – Banka kasalarındaki nakit
M1, M0’a bankalarda bulunan vadesiz mevduatın da eklenmesiyle ortaya çıkar. M1 = M0 + Vadesiz Mevduat
Geniş Para Arzı
Geniş para arzı da iki şekilde ölçülür: M2 ve M3.
M2, M1’e vadeli mevduatların eklenmesiyle bulunur. M2 = M1 + Vadeli mevduat
M3, en geniş para arzıdır, M2’ye repo ve para piyasası fonları ve ihraç edilen menkul kıymetler eklenerek bulunur. M3 = M2 + Repo + Para piyasası fonları + İhraç edilen menkul kıymetler
29 Haziran 2018 İtibariyle Türkiye’de Para Arzı
Aşağıdaki tablo Türkiye’de çeşitli para arzı miktarlarını karşılaştırmalı olarak gösteriyor (Kaynak: TCMB, Analitik Bilanço, 5 Temmuz 2018.)
| 2017 Sonu | 30.06.2017 | 29.06.2018 | |
| M0 = Dolaşımdaki Para | 119,2 | 118,4 | 135,4 |
| Dolaşıma Çıkan Banknot + Madeni Para | 133,8 | 132,2 | 149,4 |
| Banka Kasalarındaki Para (-) | 14,6 | 13,8 | 14,0 |
| M1 | 449,6 | 421,5 | 513,7 |
| M0 | 119,2 | 118,5 | 135,4 |
| Vadesiz TL Mevduat | 177,9 | 164,4 | 192,0 |
| Vadesiz YP Mevduat | 152,5 | 138,6 | 186,3 |
| M2 | 1.624,6 | 1.505,7 | 1.805,7 |
| M1 | 449,6 | 421,5 | 513,7 |
| Vadeli TL Mevduat | 703 | 652,0 | 738,0 |
| Vadeli YP Mevduat | 472 | 432,2 | 554,0 |
| M3 | 1.675,8 | 1.550,7 | 1.865,1 |
| M2 | 1624,6 | 1.505,7 | 1.805,7 |
| Repo | 5,4 | 5,2 | 6,9 |
| Para Piyasası Fonları | 13,9 | 12,9 | 14,3 |
| İhraç Edilen Menkul Kıymetler | 31,9 | 26,9 | 38,2 |
Paranın Dolanım (Tedavül) Hızı
Paranın dolanım hızı, bir ekonomide belirli bir süre (genellikle bir yıl) içinde ekonomik ve ticari işlemleri gerçekleştirmek için bir para biriminin ortalama olarak kaç kez el değiştirdiğini ifade eden bir kavramdır. Paranın dolanım hızının artması likiditeye olan talep artışını gösterir. Bu da enflasyonda artışa yol açar. Paranın dolanım hızını şu denklem yardımıyla hesaplayabiliriz:
V = Y / M.
Burada v; paranın dolanım hızını, Y; GSYH’yi ve M; para arzını gösterir.
Paranın dolanım hızını hesaplarken para arzı (M) olarak hangisinin alınacağı konusu, tanım farklılıkları nedeniyle ülkeden ülkeye değişir. Türkiye için genel kabul M2’nin alınması biçimindedir. 2017 yılında GSYH 3.105 milyar TL ve M2 de 1.625 milyar TL olduğuna göre 2017 yılında Türkiye için paranın dolanım hızını hesaplayabiliriz.
V2017 = Y / M2 = 3.105 / 1.624,6 = 1,9
Buna göre Türkiye’de 2017 yılında her bir para birimi yılda 1,9 kez el değiştirmiş olmaktadır.
Eğer sadece nakit para ve vadesiz mevduatları yani dar para arzını dikkate alarak bu hesabı yapıyor olsaydık o zaman dolanım hızı hesabında M1’i esas alacaktık:
V2017= Y / M1 = 3.105 / 449,6 = 6,9
Ek: Tanımlar ve Açıklamalar:
Emisyon ve emisyon hacmi; emisyon genel olarak çıkarmak, sürmek demektir. Konu para olunca piyasaya kâğıt para (banknot) çıkarılması anlamına gelir. Merkez Bankasının piyasaya sürdüğü para miktarı ya da başka bir ifadeyle piyasada dolanımda bulunan toplam kağıt para miktarı emisyon hacmini ifade eder.
Repo (repurchase agreement); kısa dönemli bir menkul değerin (Devlet tahvili, Hazine bonosu, banka bonoları, piyasada işlem gören borçlanma senetleri gibi) belirli bir dönem sonunda geri alınmasını öngören bir satış anlaşmasını ifade ediyor. Repo, borçlanmanın teminatlı hale getirilmesinin bir çeşididir.
Para piyasası fonları; piyasada yatırım fonu adı altında bankalarca oluşturulan fonları ifade ediyor.
İhraç edilen menkul kıymetler; kuruluşların çıkardıkları 2 yıla kadar vadeli tahvil ve bonoları kapsıyor.