Mahfi Eğilmez – 16.03.2013
Biraz basit aritmetik
Ekonomide GSYH’yı (Y), harcamalar yönünden yazarsak şu denklemi kullanırız:
Y = C + I + G + NX
Burada Y GSYH’yı, C özel tüketim harcamalarını, I özel yatırım harcamalarını, G kamu kesimi toplam harcamalarını, NX ise ekonominin dış dünya ile olan alış verişinin özeti olan cari dengeyi gösteriyor (NX’i; X – M olarak da göstermek mümkün.)
Ekonominin bütününe gelirin kullanımı açısından işe yukarıdaki GSYH denklemi üzerinde bazı değişiklikler yaparak başlayalım.
Y = C + I + G + NX (1)
İki tarafı da C + I + G’ye bölersek denklem şu hali alır:
Y – C – I – G = NX (2)
GSYH’dan harcamaları çıkarırsak geriye tasarruflar kalır:
Y – C – G = S
Yani iç tasarruflar GSYH’dan özel kesimin tüketim harcamalarıyla kamu kesiminin harcamalarının çıkarılmasıyla kalan miktardır.
S’yi yukarıdaki (2) numaralı denklemde yerine koyarsak;
S – I = NX ya da NX’i de sola geçirirsek; S – I – NX = 0
Yani tasarruflar eksi yatırımlar eşittir cari denge.
Eğer S = I ise ekonominin cari dengesi sıfıra eşit olur. Eğer S > I ise ekonomi cari fazla verir. Eğer S < I ise ekonomi cari açık verir.
İç ve dış ekonomik denge
Ekonomik dengeyi farklı bir denklemle göstermek mümkündür;
(S – I) + (T – G) = NX ya da NX’i de sola geçirirsek denklem sıfıra eşit bir denklem halini alır: (S – I) + (T – G) – NX = 0
Burada (S – I) özel kesimin tasarruf ve yatırım dengesini, (T – G) kamu kesiminin gelir gider (bütçe) dengesini ve NX de cari dengeyi gösteriyor. Bir başka ifadeyle (S – I) + (T – G) ekonominin iç dengesini, NX ise dış dengesini gösteriyor. Buna göre bir ekonomide iç ve dış denge birbirine eşittir.
Demek ki bir ekonominin tasarruf yatırım dengesi ile bütçe dengesi o ekonominin cari açığının belirleyicisi oluyor.
Türkiye’den örnek
Türkiye’de 2012 yılında görünüm şöyledir (Tahminler, GSYH’nın yüzdeleri olarak):
S =15
I = 19
T= 23
G = 25
NX= 6
Bu durumda denklemimiz şöyle bir görünüm alır:
(15 – 19) + (23 – 25) – 6 = 0
Bu denklemin özetle söylediği şey şudur; ekonomi 2012 yılında GSYH’nın yüzde 4’ü oranında tasarruf yatırım açığı vermiş, yüzde 2’si kadar kamu dengesi harcama açığı vermiş ve GSYH’nın yüzde 6’sı kadar da cari açık vermiş. Bir başka ifadeyle İç ekonominin dengeye gelebilmesi için GSYH’nın yüzde 6’sı oranında dış kaynağa (yabancıların tasarruflarının ithaline) gereksinim duyulmuş.
(S – I) + (T – G) = NX denkleminde yer alan kalemleri Türkiye açısından aşağıdaki grafikte 1980 yılından itibaren gösteriyorum.
2000’li yıllar öncesinde özel kesim tasarruf yatırım dengesinin (S – I) düşük sayılabilecek oranda açık vermesine karşılık bütçe açığının (T – G) daha yüksek olduğu görülüyor. O dönemde cari açık (NX) çok yüksek değilmiş. 2000’lerden başlayarak özel kesimin tasarruf yatırım açığı giderek büyüyor, buna karşılık bütçe açığı yavaş yavaş azalıyor. Ne var ki özel kesim tasarruf yatırım açığındaki hızlı artış cari açığın da artmasına yol açıyor. 2012 yılında iç ve dış dengede bir toparlanma eğilimi görülüyor.
Son dönemde gündeme gelen bireysel emeklilik sistemi gibi yöntemleri uygulamaya sokarak iç tasarrufları artırma uğraşısı, cari açığı düşürme çabasının bir parçasıdır.