Bütçe nedir?

Bütçe, belirtilen süre ve sınırlar içerisinde devlete harcama yapma ve bu harcamalar için gerekli gelirleri toplayabilme yetkisi verir. Hukukta ise, devlet daire ve kurumların yıllık gelir ve gider tahminlerini gösteren ve bunların uygulanmasına ve yürütülmesine izin veren bir kanundur.

Birçok değişik bütçe kavramı söz konusudur. Bunlardan bazıları aşağıda sunulmaktadır:

– Genel Bütçe: Devlet bütçesini ifade eder.

– Katma Bütçe: Kanuna göre katma bütçe, giderleri özel gelirlerle karşılanan ve Genel Bütçe dışında yürütülen bütçedir. Ancak bu tanıma günümüzde sadece Hudut ve Sahiller Sağlık Genel Müdürlüğü uymaktadır. Bunun dışındaki katma bütçeli kuruluşların gelirlerinin tamamına yakınını, Genel Bütçe’den verilen “Hazine Yardımı” oluşturur.

– Konsolide Bütçe: Genel Bütçe ile Katma Bütçeler toplamından Hazine yardımı düşüldükten sonra ulaşılan büyüklüktür.

– Özel Bütçe: Yerel gelir ve gideri kapsayan bütçelere denir. (Belediyeler ve il özel idareleri)

– Klasik (Geleneksel) Bütçe: Bakanlık ve dairelere tahsis edilen harcama yetkileriyle hangi mal ve hizmetlerin satın alınacağını tayin eden bütçedir. Bu bütçeyle, kısmen de olsa, giderlerle üretilen hizmetler arasında bir ilişki kurulmaktadır.

– Program Bütçe: Devletin hangi hizmetleri, kimler için, hangi amaçla, hangi kaynak ve maliyetle ne ölçüde üreteceği sorularına yanıt arar.

Bütçe, Hazine’den finanse edilir. Maliye Bakanlığı Gelirler Genel Müdürlüğü tarafından toplanan gelirler Hazine’ye aktarılır ve bütçe giderleri buradan karşılanır.

Ülkemizde bütçeler genellikle açık verir. Açığın belli miktarı Merkez Bankası kaynaklarından karşılansa da, aslında büyük kısmı borçlanma yolu ile kapatılır. Devlet borçları ise Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı tarafından yönetilir.

Bütçe açıklarının finansmanı genelde, para basma, yabancı rezervleri kullanma, iç ve dış borçlanma yoluyla sağlanır. Fakat, bütçe açığının para basımıyla finansmanı enflasyonun yükselmesine, yabancı rezervlerin kullanımıyla finansmanı döviz krizlerine, dış borçlanma yoluyla finansmanı borç krizlerine ve iç borçlanma ile finansmanı ise reel faiz oranlarının yükselmesine neden olabilmektedir.

Bütçelerin güvenilirliğini zedeleyen en önemli nokta, hükümetlerin bütçe açığı tahminlerinin tutmamasıdır. Böyle bir durumda; hükümete duyulan güven azalır, iç ve dış borçlanmada faiz oranı yükselir, ekonomide belirsizlik artar ve tüm bunlara bağlı olarak da, yabancılar uzun vadede pozisyon almaktan vazgeçebilirler.

Nasıl değerlendirilir?

Bütçe içindeki iç ve dış borç faizleri toplamının harcamalara oranı %25’ten büyükse, faizleri düşürmek zorlaşır.

Bütçenin GSMH’ya oranı yükselme eğilimindeyse ve bütçe gelirlerindeki yükselme de aynı oranda değilse, enflasyonist baskılar ortaya çıkabilir.

Transfer harcamalarının bütçeye oranının yükselmesi de, iyi bir gösterge olarak algılanmamaktadır.

Kamu yatırımlarının bütçe büyüklüğüne ve GSMH’ye oranının zamanla azalması, genellikle endişe ile karşılanmaktadır. Bu reel azalma, özel sektör yatırımlarındaki artış ile telafi edilemiyorsa; kamu hizmetlerindeki kalitenin düşmesi, fiziki altyapının hızla aşınması gibi sonuçlarla karşılaşması olasıdır. Devletle iş yapan kesimin gelirlerinde yaşanan artış ise, kamu yatırımlarındaki reel artışla beraber görülür.

Gelir dağılımının bozulma nedenlerinden biri ise, eğitim ve sağlık hizmetlerine bütçeden ayrılan payın, toplam harcamalara oranının azalmasıdır.

Siyasi tercihlere ve ülkenin somut koşullarına bağlı olarak, Diyanet İşleri Başkanlığı’na veya savunma harcamalarına ayrılan payların toplam harcamalara oranı değişebilir.

Geniş bütçe açığının var olduğu durumlarda dolarizasyon oranının artması enflasyonun yüksek olmasına yol açar.

Eğer hükümet geniş bütçe açıklarını finanse etmeye çalışıyorsa, enflasyon vergisi yoluyla sağlanacak gelirin yüksek olması için gerekli enflasyon oranı yüksek olacaktır. Enflasyonun yüksek olduğu durumlarda, portföy dağılımları yerli para aleyhine değişir.

Bütçe açıklarının dış borçlanma yoluyla finansmanı, yerli paranın değer kazanmasına yol açar ve ihracat azalırken ithalat artar. Dış borçların yüksek oranda kullanılması bütçe açıklarının daha fazla artmasına ve bunun sonucu iç ve dış dengelerin bozulmasına neden olur.