Mahfi Eğilmez – 20.02.2013
Bütçe dengesi basit bir denklemle ifade edilir:
Bütçe Dengesi = Bütçe Gelirleri – Bütçe Harcamaları
Bütçe Gelirleri = Bütçe Harcamaları ise bütçe denktir.
Bütçe Gelirleri > Bütçe Harcamaları ise bütçe fazla veriyor,
Bütçe Gelirleri < Bütçe Harcamaları ise bütçe açık veriyor demektir.
Bu denklemi ve olasılıkları bir şekil üzerine taşıyalım.
Bütçe Dengesi doğrusu BD1 konumundayken, yani her iki eksene de 45 derecelik bir açı yaparken bütçe denk demektir. Şekildeki örnek gelir – harcama miktarına işaret eden 0gAh1 dörtgeni bir karedir. Bu karenin köşegenlerini birleştiren BD1 doğrusu üzerindeki her noktada (örneğin A noktasında) bütçe harcamaları, bütçe gelirlerine denk demektir. A noktasının BD1 üzerinde daha yukarı veya daha aşağı hareket etmesi hem harcamaların hem de gelirlerin aynı miktarda arttığını ya da azaldığını gösterir.
Bütçe Dengesi doğrusu BD2 konumuna geldiğinde (örneğin B denge noktasında) bütçe gelirleri bütçe harcamalarını, BD3 konumuna geldiğinde (örneğin C noktasında) bütçe harcamaları bütçe gelirlerini aşmış demektir. Bu durumda BD2 bütçe fazlasının, BD3 ise bütçe açığının oluştuğu doğrulardır. Denk bütçeyi 0g = 0h1 olarak tanımladığımıza göre denge BD2 üzerinde ve B noktasındayken h2h1 kadar bütçe fazlası; denge BD3 üzerinde ve C noktasındayken h1h3 kadar bütçe açığı verecek demektir.
Eğer bütçe dengesi BD3 üzerinde örneğin C noktasında oluşmuşsa yani h1h3 kadar bütçe açığı varsa o zaman h1h3 kadar yeni borçlanma yapılacak demektir.
Faiz Dışı Denge Geometrisi
Benzer bir gösterimi faiz dışı denge açısından da yapmamız mümkündür.
Faiz Dışı Denge = Bütçe Gelirleri – Faiz Dışı Harcamalar
Bütçe Gelirleri = Faiz Dışı Harcamalar ise faiz dışı denge sıfıra eşitti.
Bütçe Gelirleri > Faiz Dışı Harcamalar ise faiz dışı fazla söz konusudur.
Bütçe Gelirleri < Faiz Dışı Harcamalar ise faiz dışı açık var demektir.
Şimdi de bu denklemi ve olasılıkları bir şekil üzerine taşıyalım.
Faiz Dışı Denge doğrusu FDD1 konumundayken, yani her iki eksene de 45 derecelik bir açı yaparken faiz dışı denge sıfır denk demektir. Şekildeki örnek bütçe geliri – faiz dışı harcama miktarına işaret eden 0gAh1 dörtgeni bir karedir. Bu karenin köşegenlerini birleştiren FDD1 doğrusu üzerindeki her noktada (örneğin A noktasında) bütçe gelirleri faiz dışı harcamalara denk demektir. A noktasının FDD1 üzerinde daha yukarı veya daha aşağı hareket etmesi hem faiz dışı harcamaların hem de bütçe gelirlerinin aynı miktarda arttığını ya da azaldığını gösterir.
Faiz Dışı Denge doğrusu FDD2 konumuna geldiğinde (örneğin B denge noktasında) bütçe gelirleri faiz dışı harcamaları, BD3 konumuna geldiğinde (örneğin C noktasında) faiz dışı harcamalar bütçe gelirlerini aşmış demektir. Bu durumda FDD2 faiz dışı fazlanın, FDD3 ise faiz dışı açığın oluştuğu doğrulardır.
Faiz dışı dengenin FDD1 doğrusu üzerinde C noktasında oluştuğunu düşünelim. Bu durumda Bütçe gelirleri (0g), faiz dışı harcamalardan (0h3), h1h3 kadar düşük kalmaktadır. Yani bütçe, faiz harcamaları bir yana daha faiz dışı harcamaları karşılayamaz durumdadır.
Türkiye’de Bütçe ve Faiz Dışı Denge Geometrisi
Türkiye’de 2012 yılında merkezi bütçe gelirleri 331,7, bütçe harcamaları 360,5 ve buna göre bütçe açığı da 28,8 milyar TL olarak gerçekleşmiştir.
Bu değerlere göre Türkiye’de bütçe dengesini aşağıdaki şekilde gösterelim.
Eğer gelirler harcamalara eşit olsaydı denge Bütçe Dengesi (BD) doğrusu üzerindeki A noktasında oluşacak ve bütçe denk olacaktı. Oysa gelirler harcamalardan az olduğu için denge C noktasında oluşmakta ve bütçe AC aralığı kadar açık vermektedir. Buna göre Hazine, bu açığı finanse edebilmek için eski borçları çevirmek için yapacağı borçlanmanın yanı sıra AC kadar (28,8 milyar TL) yeni borçlanma yapacak demektir.
2012 yılında 331,7 milyar TL bütçe geliri elde edilmesine karşılık 312,1 milyar TL faiz dışı harcama yapılmış ve sonuçta 19,6 milyar TL faiz dışı fazla elde edilmiştir.
Bu değerlere göre Türkiye’de faiz dışı dengeyi aşağıdaki şekilde gösterelim.
Eğer toplanan gelirlerin tamamı faiz dışı harcamalara gitseydi yani denge A noktasında oluşsaydı o zaman Hazine, faiz harcamaları için (ki 2012’de 48,4 milyar TL’dir) borçlanmak zorunda kalacaktı. Oysa dengenin B noktasında oluşmasıyla Hazine 2012 bütçesinde 19,6 milyar TL’lik faiz dışı fazla için borçlanmayarak aradaki fark olan (48,4 – 19,6 =) 28,8 milyar TL için yeni borçlanma yapacaktır (eski borçların yenilenmesi için yapılacak borçlanmalar konumuz dışındadır.)