Mahfi Eğilmez – 02.07.2017
Türkiye’nin Turizm Potansiyeli
Tarih, kültür ve olağanüstü doğal güzelliklerin bir birleşimi olan Türkiye, dünyanın önde gelen turizm merkezleri arasında yer alıyor. Türkiye’nin en önemli ayrıcalıklarından birisi dört mevsimin tüm özelliklerinin her zaman yaşanabildiği bir konumda bulunmasıdır. Akdeniz ve Ege bölgelerinde yaz turizmi, Karadeniz’de yaz turizmiyle birlikte yayla turizmi gelişmiş durumdadır. 1980’lerden sora başlayan atakla Türkiye özellikle yaz turizminde çok ilerlemiş, otel sayısı, yatak sayısı katlanarak artmıştır.
Türkiye turizm alanı çeşitliliği açısından çok zengin bir ülkedir. Bugün ağırlık güneş, kum ve deniz turizmi denilen alanda görünmekle birlikte diğer alanlarda da Türkiye zengin bir potansiyele sahiptir.
Türkiye, sahip olduğu zengin ve şifalı suları ve bunların yanında kurulu kaliteli tesisleriyle adeta bir kaplıca cennetidir (termal turizmi.) Yaz, kış karla kaplı dağları ve buralarda kurulu kayak tesisleri ve otelleriyle önemli bir kış turizmi merkezidir (kış turizmi.) Yaylaları, meraklısı için bir yayla turizmi imkânı sunar. Yaklaşık 40 bin mağarasıyla bu alandaki meraklılara özel bir olanaklar demeti sunar (yayla turizmi.) Bitki örtüsü ve yaban yaşamı çeşitliliği ilginç ve değişik bir av potansiyeli taşır (av turizmi.) İki kıtayı birleştiren olağanüstü konumuyla ve son derecede nitelikli salonlara sahip otelleriyle Türkiye hemen her ilinde kongreler ve toplantılar için birçok imkân sağlar (kongre turizmi.) Son yıllarda birçok yerde hizmete sokulan üstün nitelikli golf tesisleriyle golf severeler değişik imkânlar verir (golf turizmi.) Olağanüstü doğa güzelliklerine sahip koyları ve üstün donanımlı marinalarıyla yatçılar için üstün bir imkân sunar (yat turizmi.) Türkiye, çok tanrılı dinlerden tek tanrılı dinlere kadar birçok farklı inanca sahip uygarlığa beşik olduğu için farklı inançlardan insanların görmesi gereken birçok farklı esere sahiptir (inanç turizmi.) Yamaç paraşütü, yelken kanat, balon gibi hava sporlarından dağcılık, rafting, su altı sporları gibi alanlarda büyük potansiyele sahiptir (spor turizmi.) 450 çeşit farklı kuş türüyle kuş gözlemciliği gibi özel alanlarda da imkânlar sunar.
Turizm Tesisleri
Türkiye’de turizm işletme belgeli tesisler ile turizm yatırım belgeli tesislerin toplam sayısı, oda ve yatak sayısı yıllar itibariyle karşılaştırmalı olarak aşağıdaki tabloda yer alıyor
(Kaynak: TÜRSAB: http://www.tursab.org.tr/tr/turizm-verileri/istatistikler/turistik-tesis-ve-isletmeler/turkiyenin-yatak-kapasitesi-1966-_77.html)
| Yıllar | Tesis | Oda | Yatak |
| 1975 | 623 | 36.706 | 70.913 |
| 1985 | 1.190 | 75.602 | 157.516 |
| 1995 | 3.127 | 231.953 | 488.946 |
| 2005 | 3.451 | 359.128 | 761.585 |
| 2010 | 3.524 | 414.392 | 882.449 |
| 2013 | 4.038 | 497.368 | 1.051.161 |
| 2014 | 4.248 | 530.102 | 1.116.872 |
| 2015 | 4.434 | 550.624 | 1.164.283 |
Tabloya göre Türkiye, son 40 yılda turistik tesis sayısını 7, oda sayısı 15, yatak sayısını 16 kattan fazla artırmış durumdadır. Yatakların yıldız sayısına göre dağılımı şöyledir.
| Yatakların Kalitesi (yıldız sayısı) | Yüzde |
| ***** | 45,6 |
| **** | 30,4 |
| *** | 13,5 |
| Diğer | 10,5 |
Bun göre Türkiye’de yatakların dörtte üçü de 5 ve 4 yıldızlıdır. .
Yalnızca Antalya’da bulunan 5 yıldızlı yatak sayısı İspanya ve Yunanistan’daki 5 yıldızlı yatak sayısından fazladır. 2015 yılsonu verilerine göre Antalya’da 351 adet 5 yıldızlı otel var, İspanya’nın tamamında bu sayı 251 adet.
Bu iki tablo bize Türkiye’nin turistik tesis konusunda hem sayı ham de kalite yönünde son derecede iyi bir aşamaya geldiğini gösteriyor.
Gelen Turist Sayısı ve Turistlerin Harcamaları
Türkiye’ye gelen turist sayısı yıllar içinde hızla arttıysa da 2016 yılında keskin bir düşüş gösterdi. Aşağıdaki tablo bu durumu sergiliyor (Kaynak: TÜİK.)
| Yıllar | Turist Sayısı | Gelir Milyon USD | Kişi Başı Harcama USD | Ortalama Geceleme Sayısı |
| 2006 | 23.149 | 18.594 | 803 | 12,0 |
| 2012 | 36.464 | 29.007 | 795 | 10,8 |
| 2013 | 39.226 | 32.309 | 824 | 10,2 |
| 2014 | 41.415 | 34.306 | 828 | 10,0 |
| 2015 | 41.618 | 31.465 | 756 | 10,1 |
| 2016 | 31.365 | 22.107 | 705 | 11,4 |
| 2016 / IÇ | 5.108 | 4.066 | 796 | |
| 2017 / IÇ | 4.845 | 3.370 | 696 | 13,1 |
Tablo bize 2016 yılında yaşanan keskin düşüşü gösteriyor. Gelen turist sayısı yüzde 25 azalırken turistlerin Türkiye’ye bıraktığı döviz tutarı da yüzde 30 düşmüş bulunuyor. 2015 yılında turistlerin Türkiye’de kalış ortalaması 10,1 gece iken 2016 yılında bu süre 11,4 geceye yükselmiş ama turist başına ortalama harcama 756 Dolardan 705 Dolara gerilemiş. Bu gerilemeler 2017 yılının ilk çeyreğinde de sürmüş bulunuyor. Geceleme sayısı 13,1 geceye yükselirken turist başına harcama 696 Dolara düşmüş görünüyor. Bunun çeşitli nedenleri var. Bunlar arasında üçü öne çıkıyor: Rus uçağının düşürülmesi ve Rusya ile bozulan ilişkiler, 15 Temmuz darbe girişiminin yarattığı olumsuz ortam, AB ile ilişkilerin gerginleşmesi.
Aşağıdaki tablo; Türkiye’ye gelen turistler içinde en büyük yeri tutan 6 ülkeyi ve bu ülkelerden gelen turist sayılarını sergiliyor. Son sırada yer alan Türkiye, yurtdışında yerleşik olup ülkeyi ziyarete gelen Türklerin sayısını gösteriyor (Kaynak: TÜİK.)
| (Bin kişi) | 2006 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 |
| Toplam | 23.149 | 36.464 | 39.226 | 41.415 | 41.618 | 31.365 |
| Almanya | 3.041 | 4.225 | 4.193 | 4.350 | 4.725 | 3.301 |
| Rusya | 1.509 | 2.647 | 3.049 | 3.452 | 2.843 | 683 |
| Gürcistan | 531 | 1.365 | 1.733 | 1.718 | 1.872 | 2.178 |
| Bulgaristan | 1.130 | 1.406 | 1.491 | 1.610 | 1.752 | 1.598 |
| İngiltere | 1.309 | 1.935 | 1.964 | 2.099 | 2.095 | 1.417 |
| İran | 604 | 1.074 | 1.082 | 1.452 | 1.582 | 1.574 |
| Türkiye | 3.072 | 4.066 | 4.254 | 4.481 | 5.017 | 5.137 |
Görüleceği üzere dışarıda yaşayıp da Türkiye’ye ziyarete gelen Türkleri saymazsak Alman turistler Türkiye’ye gelen turistler içinde birinci sırada bulunuyor. 2016’da yaşanan gerilemeye karşın Almanlar hala birinci sırada bulunuyor. Rusya ile yaşanan sorunlardan sonra turistlerin sayısında dramatik bir düşüş yaşanmış bulunuyor. Bununla birlikte 2017 yılının ilk 5 aylık sonuçları Rus turistlerin yeniden gelmeye başladıklarını işaret ediyor. Gürcistan ve Bulgaristan’dan gelenlerin arasında çok sayıda çalışma ve mal satma amacıyla giriş çıkış yapan kişiler bulunduğu için bunları burada turist olarak göstermek ne derece doğru olur bilmiyoruz. Ama resmi değerlendirmeler bunları turist olarak gösteriyor.
Aşağıdaki tablo gelen turistleri burada yaptıkları harcamaların hangi alanlara yöneldiğini gösteriyor (Kaynak: TÜİK.)
| Harcama türü (milyon USD) | 2014 | 2015 | 2016 |
| Toplam turizm geliri | 34.306 | 31.465 | 22.107 |
| Kişisel harcamalar | 26.003 | 24.788 | 18.496 |
| Yeme-içme | 6.524 | 6.179 | 5.109 |
| Konaklama | 4.202 | 4.085 | 2.507 |
| Sağlık | 838 | 639 | 715 |
| Ulaştırma (Türkiye içi) | 1.963 | 2.202 | 1.772 |
| Spor, eğitim, kültür | 172 | 483 | 295 |
| Tur hizmetleri | 328 | 127 | 56 |
| Uluslararası ulaştırma | 4.580 | 4.723 | 3.269 |
| Cep telefonu dolaşım harcamaları | 174 | 124 | 96 |
| Marina hizmet harcamaları | 65 | 59 | 55 |
| Diğer mal ve hizmetler | 7.158 | 6.168 | 4.621 |
| Giyecek ve ayakkabı | 3.632 | 3.215 | 2.608 |
| Hediyelik eşya | 1.900 | 1.510 | 1.024 |
| Halı, kilim vb. | 290 | 214 | 87 |
| Diğer harcamalar | 1.335 | 1.229 | 902 |
| Paket tur harcamaları (ülkemize kalan pay) | 8.303 | 6.676 | 3.611 |
Tablo toplam turizm gelirini iki başlıkta ele alıyor: Kişisel harcamalar ve paket tur harcamalarından Türkiye’ye kalan paralar. Kişisel harcamalardan elde ettiğimiz gelirler kabaca toplam turizm gelirinin dörtte üçünü oluşturuyor. Bunlar içinde en yüksek pay da yeme içme harcamalarına ait. Bununla birlikte sağlık harcamaları, spor, eğitim, kültür harcamaları gibi alanlarda da azımsanmayacak gelir elde ediyoruz.
Sağlık Turizmi
Yukarıda saydığımız gibi pek çok turizm çeşidi var. Hepsine değinme olanağımız yok. O nedenle bunlar arasından sağlık turizmini örnek olarak seçip ele alalım. Sağlığına kavuşmak için ikamet ettiği ülkeden başka bir ülkeye tedavi görmek amacıyla gidilmesine sağlık turizmi, böyle bir amaçla seyahate çıkana da sağlık turisti deniyor. Sağlık turizmi 3 ana başlıkta toplanabilir: (1) Tıp turizmi (hastanelerde tedavi ve ameliyat gibi işlemler), (2) Termal turizm (termal tesislerde rehabilitasyon ve dinlenme gibi hizmetler) (3) Yaşlı ve engelli turizmi (yaşlı ve/veya engelli tedavi merkezleri veya yaylalarda sosyal aktivitelerle birlikte uzun süreli konaklamalar.)
Sağlık turizminin birçok nedeni vardır. En bilinenlerini sıralayalım: (1) Turistin ülkesinde yüksek teknolojili sağlık hizmetleri ve/veya termal tesislerin bulunmaması veya yeterli sayıda ve kalitede olmaması. (2) Tedavi ve tatili birlikte yapma isteği. (3) Sağlık hizmetlerinin kişinin ülkesinde pahalı olması. (4) Turistin, herhangi bir nedenle yaptıracağı ameliyatın kendi çevresi tarafından bilinmesini istememesi (Estetik Cerrahi, İnfertilite tedavisi gibi.) (5) Kişinin bulunduğu ortamdan uzaklaşma arzusunun etkisi.
Türkiye, son yıllarda sağlık turizmi açısından önemli gelişmeler gösterdi. Yabancılar hem Türkiye’yi görmek hem de sağlık sorunlarını kendi ülkelerindekine göre daha uygun maliyetlerle çözmek üzere Türkiye’ye gelmeye başladılar.
Aşağıdaki tablo 2015 yılında Türkiye’ye sağlık turizmi nedeniyle gelen turist sayısını ve en fazla sağlık turistinin geldiği 5 ülkeyi (Kaynak: Sağlık Bakanlığı: http://saglikturizmi.gov.tr/TR,23582/saglik-turizmi-2015-2016-raporu.html)
| Ülke | Medikal Turizm | Diğer | Toplam |
| Toplam | 98.702 | 107.849 | 206.551 |
| Libya | 37.470 | 7.648 | 45.118 |
| Irak | 18.993 | 13.632 | 32.625 |
| Almanya | 7.261 | 23.105 | 30.366 |
| Azerbaycan | 17.668 | 10.944 | 28.612 |
| Rusya | 4.350 | 11.502 | 15.852 |
Sağlık turizmi amacıyla gelen turistlerin daha çok komşu ülkelerden geldiğine dikkat edilmeli. Bunun bir nedeni yakınlık olsa da bir nedeni de bu ülkelerin bize göre çok daha düşük sağlık hizmetlerine sahip olmalarıdır. Almanya ve benzeri ülkelerden gelenler ise ülkelerinde bu hizmetlerin çok pahalı olması nedeniyle buraya gelmektedir.
Türk Turistlerin Yurtdışı Gezileri ve Yaptıkları Harcamalar
Turizm tek yönlü bir faaliyet değil doğal olarak. Yurtdışında yerleşik olanlardan Türkiye’ye gelenler ve buraya döviz bırakanlar olduğu gibi Türkiye’de yerleşik olanlardan yurtdışına gidip oraya döviz bırakanlar da var.
Aşağıdaki tablo Yurtdışına seyahat eden Türklerin sayısını ve en fazla seyahat ettikleri on ülkeyi gösteriyor (Kaynak: TÜİK.)
| Bin kişi | 2006 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 |
| Toplam | 4.379 | 6.274 | 8.012 | 8.364 | 9.256 | 8.062 |
| Gürcistan | 57 | 580 | 1.164 | 1.232 | 1.143 | 1.173 |
| Bulgaristan | 581 | 665 | 654 | 621 | 659 | 783 |
| Yunanistan | 242 | 448 | 599 | 741 | 899 | 786 |
| Almanya | 369 | 383 | 315 | 494 | 478 | 532 |
| A.B.D. | 151 | 151 | 104 | 119 | 252 | 314 |
| İran | 129 | 258 | 203 | 162 | 164 | 244 |
| İtalya | 102 | 248 | 232 | 196 | 272 | 215 |
| Azerbeycan | 147 | 438 | 365 | 236 | 212 | 212 |
| Fransa | 71 | 87 | 23 | 73 | 92 | 136 |
| Rusya Federasyonu | 139 | 110 | 115 | 143 | 169 | 83 |
Tabloya göre yılda yaklaşık 8 – 9 milyon Türk vatandaşı yurtdışına seyahat etmektedir. Türk turistlerin en fazla rağbet ettiği ülke komşularımız Gürcistan ve Bulgaristan’dır. Bunların önemli bir bölümü günü birlik giriş çıkışlardır. Bu iki ülkeyi bir başka komşumuz olan Yunanistan izlemektedir. Ardından da en fazla Türk vatandaşının yerleşik olduğu Almanya gelmektedir. Rusya ile olan ilişki bozulması 2016 yılında Rusya’ya giden Türk sayısında ciddi bir düşüş yaratmış görünüyor.
Türk turistlerin yurtdışı gezilerinde yaptıkları harcamaların toplamı ve kategorileri aşağıdaki tabloda yer alıyor (Kaynak: TÜİK.)
| Harcama türü (milyon USD) | 2014 | 2015 | 2016 |
| Toplam turizm geliri | 5.470 | 5.698 | 5.050 |
| Kişisel harcamalar | 4.432 | 4.768 | 4.032 |
| Yeme-içme | 1.550 | 1.452 | 1.120 |
| Konaklama | 1.115 | 1.176 | 1.035 |
| Sağlık | 19 | 19 | 16 |
| Ulaştırma | 232 | 277 | 231 |
| Spor, eğitim, kültür | 8 | 20 | 61 |
| Tur hizmetleri | 5 | 13 | 5 |
| Uluslararası ulaştırma | 297 | 231 | 169 |
| Cep telefonu dolaşım harcamaları | 102 | 99 | 99 |
| Diğer mal ve hizmetler | 1.104 | 1.482 | 1.296 |
| Giyecek ve ayakkabı | 166 | 180 | 206 |
| Hediyelik eşya | 466 | 575 | 473 |
| Halı, kilim vb. | 6 | 7 | 12 |
| Diğer harcamalar | 465 | 720 | 605 |
| Paket tur harcamaları (yurtdışı payı) | 1.038 | 930 | 1.018 |
Tıpkı yabancı turistlerin Türkiye’de yaptıkları harcamalarda olduğu gibi Türk turistlerin dışarıda yaptığı harcamalarda da ağırlık (yüzde 80 dolayında) kişisel harcamalarda yoğunlaşmaktadır. Bu grubun içinde de ağırlık yeme içme ve konaklama giderlerindedir.
Turizmden Net Gelirimiz
Bu aşamada turizm gelirlerimiz ile turizm giderlerimizi yıllar itibariyle karşılaştırıp net gelirimiz hesaplayacağız.
Aşağıdaki tablo bu amaçla hazırlanmış bulunuyor.
| (Bin kişi) | 2006 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 |
| Gelen Turist | 23.149 | 36.464 | 39.226 | 41.415 | 41.618 | 31.365 |
| Giden Türk Turist | 4.379 | 6.274 | 8.012 | 8.364 | 9.256 | 8.062 |
| Gelen – Giden | 18.770 | 30.190 | 31.214 | 33.051 | 32.362 | 23.303 |
| Turizm Geliri (Milyon USD) | 18.594 | 29.007 | 32.309 | 34.306 | 31.465 | 22.107 |
| Turizm Gideri (Milyon USD) | 3.271 | 4.593 | 5.254 | 5.471 | 5.698 | 5.050 |
| Net Turizm Geliri (Milyon USD) | 15.323 | 24.414 | 27.055 | 28.835 | 25.767 | 17.057 |
Türkiye, net turizm geliri elde eden bir ülke konumundadır. Yani gelen turistlerin burada bıraktığı dövizlerden yurtdışına giden Türk turistlerin götürdüğü dövizleri düşersek Türkiye’nin turizmden net döviz geliri elde ettiğini görürüz. Bu net gelir 2014’de 29 milyar Dolara kadar yükselmişken 2016’da 17 milyar Dolara gerilemiş bulunuyor.
2016 yılında yaşanan olumsuzluklar Türkiye’ye gelen turist sayısında Türkiye’den dışarı giden turist sayısına göre daha olumsuz etkilemiş, bu durum gelir gider dengesine de yansımış ve dolayısıyla net turizm gelirimiz düşmüştür. 2016 ile 2015 yıllarını karşılaştırırsak turizm giderlerimizin yüzde 15 düşmesine karşılık turizm gelirlerimizin yüzde 30 gerilediğini görebiliriz. Demek ki Türkiye’deki olumsuzluklar gelen turisti giden turistten daha fazla etkilemektedir.
Değerlendirmeler
Türkiye gerek doğasıyla gerekse son yıllarda sağlıktan kongre turizmine termal turizmden yatçılığa kadar her alanda sunduğu olanaklarla tam anlamıyla bir turizm ülkesidir. Son 40 yılda tesis sayısında ve kalitesinde dünyadan çok daha ileri adımlar atarak Akdeniz havzasının en modern ve kaliteli turistik tesislerine sahip ülkesi haline gelmiştir. Turizm gelirlerini de bu gelişmeler sonucunda katlayarak artırmıştır.
Bütün bu olumlu gelişmelere karşılık Türkiye, turizmde bu büyük potansiyeli kullanamamakta turist başına harcama ortalamasını 700 – 830 Dolar aralığından yukarıya taşıyamamaktadır. Bunda ‘her şey dâhil’ sisteminin büyük etkisi vardır. Türkiye bir şekilde rekabet amacıyla başlattığı bu sistemden çıkamamakta öyle olunca da ortalama harcamayı yükseltememektedir.
2016 yılı Türk turizmi açısından tam anlamıyla bir çöküşe neden olmuştur. Dış politikada yaşanan hatalar zinciri sonucunda Türkiye, turizmde en büyük müşterisi olan Rusya’yı, ardından Almanya’yı ve diğer Avrupa ülkelerini büyük ölçüde kaybetmiştir. Konu turizmle ilgili olmasa da turizmi ağır biçimde yaralamıştır. Aynı yıl yaşanan darbe girişimi de bütün bu gelişmelere ek bir darbe olmuştur.
Cari açığımızı düşürmemizde, istihdamın artırılmasında büyük katkısı olan, büyümeyi pozitif etkileyen bu sektöre gözümüz gibi bakmamız gerekiyor. Müşteriyi buradan uzaklaştıracak sorunlar yaratmaktan kaçınmamız şart. Rusya ile ardından AB ülkeleriyle yaşanan sorunların nelere mal olduğunu ne kadar büyük döviz kayıpları yarattığını hiçbir zaman unutmamamız lazım.