Mahfi Eğilmez – 14.01.2016
Ödemeler dengesinde kaynağı belirlenemeyen döviz giriş ve çıkışlarının yazıldığı kaleme Net Hata ve Noksan deniyor. Net hata ve noksan kalemi, büyük ölçüde, ölçüm hataları ve tablodaki verilerin eksik veya fazla derlenmesinden kaynaklanır. Net hata ve noksan kaleminin oluşmasının klasik nedenleri arasında şunları sayabiliriz: (1) Zaman uyumsuzlukları (İhraç edilmiş malın gidiş tarihiyle ihraç edilen mal karşılığında alınacak paranın gelişinin farklı dönemlerde olması gibi.) (2) Beyan yanlışlıkları veya hataları (Gümrük beyanlarındaki eksikler ya da yanlışlar gibi.) (3) Kayıt dışılıklar (Gelirlerin kayda girmemesi ya da finansmanın kayıt dışı olarak gerçekleştirilmesi gibi.) (4) Anketlerdeki ölçüm hataları (Turizm gelirlerinin belirlenmesinde uygulanan anketlerin gerçeği tam olarak yansıtamaması gibi.)
Ödemeler dengesi düzenlenirken veriler bankalar, özel kesim kuruluşları, TÜİK ve Merkez Bankası veri tabanlarından derlenir. Ayrıca kişilere veya kurumlara anketler uygulanır. Bu veri kaynaklarının hepsinden doğan hatalar ve eksik ölçmeler söz konusu olabilirse de asıl hata ve eksikliğin özel kesim kuruluşlarından ve kişilere uygulanan anketlerden kaynaklandığı bilinmektedir. Bunun en önemli nedenleri arasında özel kesim kuruluşlarının kayıt dışılığa daha yatkın olması ve kişi ve kuruluşlara uygulanan anketlerin gösterdiği ortalamaların çoğu kez bütünü doğru olarak temsil etmemesi gösterilmektedir.
Türkiye’de son yıllarda ödemeler dengesindeki net hata ve noksan kaleminin büyük miktarlara ulaşması eleştiri konusu oluyor. Ben bu yöndeki eleştirilerimi Merkez Bankası’nın net hata ve noksan kalemindeki yüksek artışların nedenlerini açıklaması gerektiği üzerinde yoğunlaştırmıştım. Merkez Bankası, belki benim bu çağrımın da etkisiyle, 2015 Yılı III. Çeyrek Ödemeler Dengesi Raporunda net hata ve noksandaki artışların nedenlerini açıklamış bulunuyor. Böyle bir açıklamanın yapılmış olmasını son derecede yararlı bulduğum için burada açıklamanın ayrıntılarını özetle paylaşacağım.
TCMB’nin yukarıda değindiğim raporundan alınmış olan aşağıdaki grafikte 1993 yılından bu yana net hata ve noksan kalemindeki gelişmeler yer alıyor.
Net hata ve noksan miktarlarını gösteren kırmızı çizgi bu miktarların giderek daha dalgalı bir yapıya geçtiğini, eğilimi gösteren mavi çizgi de giderek ülkeye daha yüksek miktarda kaynağı bilinmeyen döviz girdiğini ortaya koyuyor.
Merkez Bankası’nın söz konusu raporundan hareketle net hata ve noksandaki artış ve dalgalanmanın nedenlerini ele alalım:
Grafiğe bakılırsa asıl oynaklık ve artışlar 2008 yılının ilk çeyreğinden sonra başlamış görünüyor. Merkez Bankası’na göre bunun bir nedeni 2008 Şubat ayında Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında 32 sayılı kararda yapılan değişiklikle ihracat bedellerinin tasarrufunun serbest bırakılmış olması. Eskiden belirli süre içinde yurda getirilmesi gereken ihracat bedelleri için bu zorunluluk kalkınca ihracatçıların bu bedellerin bir bölümünü yurda getirip bozdurmak yerine yurt dışı hesaplarda tuttukları biliniyor. Bu paraların ihracatın yapıldığı sürede getirilmesi yerine yurt dışı mevduat hesaplarında tutulması ve belirsiz zamanlarda Türkiye’deki döviz tevdiat hesaplarına nakledilmesi ihracat ile onun döviz geliri arasındaki bağlantıyı koparıyor ve sonuçta bu dövizlerin bir bölümünün net hata ve noksan olarak değerlendirilmesine yol açabiliyor.
Bankalar dışında yurtiçinde yerleşik kişilerin, yurtdışı bankalardaki mevduatları için veri kaynağı Uluslararası Ödemeler Bankası’nın (BIS) istatistikleridir. TL’sının yabancı paralara karşı hızlı değer kaybettiği dönemler yurtiçinde yerleşik kişilerin yurtdışı hesaplardaki mevduatlarını Türkiye’ye getirme eğilimi artmasına yol açıyor. Yurtdışı mevduatların temel veri kaynağı konumundaki BIS istatistiklerinin kapsamının tam olmaması da bu dövizleri kaynağı belirsiz hale sokarak net hata ve noksan kalemi içinde artış şeklinde değerlendirilmesine yol açmaktadır.
Merkez Bankası’nın bu açıklamaları net hata ve noksan kalemindeki artış ve dalgalanmaların nedenlerinin bir bölümünü ortaya koyduğu için yararlı olmuştur.